نشست بررسی میزان همسویی نظام بانکی و اقتصاد مقاومتی در دانشگاه قم برگزار شد.
نشست "بررسی میزان همسویی نظام بانکی و اقتصاد مقاومتی" با حضور دکتر محمدنقی نظرپور و دکتر عباس شفیعی نژاد در تاریخ 16 آبان 1395 در تالار شهید بهشتی دانشگاه قم برگزار شد.
دکتر نظرپور ابتدا درباره اهمیت این نشست اشاره کرد که اینگونه نشست ها علاوه بر اینکه زمینه انتقال تجربه و عقاید متخصصین و اساتید به دانشجویان را فراهم می آورد، می تواند موجب تحول در تحقیق و پژوهش شده و افق های جدیدی را پیش روی دانشجویان ایجاد نماید. سپس به عنوان مقدمه درباره تاریخچه بانکداری اسلامی و از جهت نظریه، به نظریه شهید محمدباقر صدر که 60 سال پیش مطرح کرده است، اشاره کرد و گفت در آن سال وزارت اوقاف کویت از شهید صدر خواست تا مدلی در زمینه بانکداری طراحی کند و شهید صدر هم در کتاب "البانک لا ربوی"، یک مدل عملیاتی بانکداری اسلامی را طراحی کرد. مدلی که شهید صدر طراحی کرد، یک مدل مختصر در عرصه تجهیز، تخصیص و خدمات بانکی بود و با توجه به ملاحظاتی که شهید صدر داشت و در ابتدای راه بود، مباحث عقود مبادله ای را اصلا مطرح نکرده است؛ عقود مشارکتی را صرفا اختصاص می دهد به مضاربه و خدمات بانکی را هم به همان شکل عام می پذیرد. بعد از طراحی مدل توسط شهید صدر، در کشورهای مختلف بحث های مربوط به بانکداری اسلامی در مقام نظریه مطرح شد و تکامل یافت و مدل بانکداری جمهوری اسلامی ایران، یکی از مدل های تکامل یافته از مدل بانکداری شهید صدر در کتاب "البانک لا ربوی" است. مدل شهید صدر اجرا نشد و اولین بار که به مرحله اجرا درآمد، همزمان با تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا در سال 1362 در ایران بود. پس از این مدل، مدل های اجرایی مختلفی طراحی شده و در آنها این رویکرد که بدلیل کارکردهای نهاد بانک در تجهیز و تخصیص منابع و خدمات، نمی توان از بانک فاصله گرفت، همچنان وجود داشته است. بانک یک مجموعه ماموریت های اثباتی دارد مثل تخصیص و تجهیز منابع و ارائه خدمات و یک سری ماموریت های هنجاری دارد که برگرفته از اقتصاد سرمایه داری است و چون موطن بانک از آن مکان بوده است، ملاحضاتی خاص خود را لحاظ کرده اند فلذا ما وقتی مدل بانک را استفاده می کنیم، باید ملاحضات خود را در آن لحاظ کنیم. درباره تجربه اجرای بانکداری اسلامی تا پیش از سال 62 بصورت محدود بانک قمر در مصر و موسسات کوچک قرض الحسنه ای را در ایران می توان مشاهده کرد لیکن مطرح شدن بانک اسلامی از سال 62 بوده است.
نظرپور در ادامه صحبت های خود درباره وضعیت حال حاضر بانکداری اسلامی گفت امروز در اغلب کشورهای اسلامی، بانکداری اسلامی به عنوان یک مدل قابل قبول، اجرا می شود و حتی در کشورهای غیراسلامی هم از این مدل استفاده می کنند، مثل بانک اسلامی انگلستان. درباره وضع حال حاضر ایران هم باید گفت در صدد است تا از تمام ظرفیت های فقه اسلامی در استفاده از عقود در بانکداری اسلامی استفاده کند. یعنی امروز صرفا بحث درمورد قرض الحسنه، عقود مبادله ای و عقود مشارکتی نیست بلکه بصورت ترکیبی است از تمام موارد که در سال 1389 ورود سه عقد، عقد استصناع، عقد مرابحه و عقد خرید دین، به مجموعه عقود بانکی در ماده 89 قانون برنامه پنجم توسعه مطرح شد.
در ادامه دکتر عباس شفیعی نژاد به تعریف اقتصاد مقاومتی و ضرورت طرح آن پرداخت و گفت نظریات مختلفی در این باره وجود دارد. به اعتقاد من اقتصاد مقاومتی یک استراتژی عام است که شامل مجموعه ای از راهکارهاست تا اصول اقتصاد اسلامی را در جامعه محقق کند. در واقع می توان گفت هدف اقتصاد مقاومتی این است که با توجه به شرایط روز، راهکاری را ارائه کند تا اهداف اسلام در حوزه اقتصاد محقق شود.
شفیعی نژاد درباره ضرورت طرح اقتصاد مقاومتی، ابتدا با نگاهی انتقادی به علم اقتصاد گفت علم اقتصادی که امروز در دانشگاه های ایران آموزش داده می شود، متناسب با اندیشه های غرب است و تناسبی با اقتصاد اسلامی ندارد. سپس درباره تجربه تحریم ها و مشکلاتی که برای اقتصاد کشور ایجاد کرد گفت مسائلی که بر اقتصاد ما و به طور خاص برای نظام بانکی ما پیش آمد، ما را ملزم به طراحی اقتصاد مقاومتی کرد.
دکتر نظرپور در پی سوال مجری برنامه درباره شورای فقهی بانک مرکزی و عملکرد آن گفت شورای فقهی بانک مرکزی، یک شورای مشورتی است. به این معنا که هر زمان رئیس کل بانک مرکزی خواست، این شورا در موضوعی که خود بانک مرکزی تعیین می کند، تشکیل می شود و هر زمان تمایل نداشت شورا تشکیل نمی شود. به طور کلی شورای فقهی، شورایی نیست که بتواند بصورت یک شورای کلیدی، تمام ساز و کارهای بانک را بررسی و اصلاح کند. به طور مثال زمانیکه بحث انتشار اوراق مشارکت بانک مرکزی مطرح شد، شورای فقهی بالاتفاق مخالف انتشار اوراق مشارکت بانک مرکزی بود، زیرا تجربه نشان داده است که این اوراق نمی تواند یک اوراق صحیحی باشد و نمی تواند مشارکت حقیقی را تحقق ببخشد. در این مورد مشخص، یعنی انتشار اوراق مشارکت بانک مرکزی، شورای فقهی محکم ایستاد و مخالف انتشار مجدد این اوراق بود. اما چون برای نظر شورای فقهی، حکم الزام آوری وجود ندارد، این مخالفت راه به جایی نبرد و این اوراق به استناد اینکه شورای نگهبان این اجازه را داده، منتشر شد. در مجموع اعتقاد بر این است که اگر شورای فقهی بانک مرکزی نتواند جایگاهی درست و قانونی داشته باشد و به عملکرد بانک نظارت کند، نمی تواند به رسالت خود که تایید شرعیت عملکرد بانک هاست، عمل کند.
دکتر شفیعی نژاد، مدیرگروه فقه اقتصادی مرکز فقهی ائمه اطهار علیه السلام در بخش دوم صحبت های خود به تشریح نظرات خود درباره بانک پرداخت و گفت: چون ساختار بانک، ساختاری نیست که قراردادهای اسلامی در آن اجرا شود، در نظام اسلامی به بانک معتقد نیستیم. وقتی به نحوه شکل گیری نهادی به نام بانک در غرب نگاه می کنیم، در می یابیم فلسفه شکل گیری بانک، چیزی جز ربا دادن و ربا گرفتن نبوده است. درست است که قانون، قانون اسلام است اما این ساختار تناسبی با قانون ندارد و به اعتقاد ما قابلیت اجرا در مسیر بانک را ندارد. بانک برای قراردادهای اسلامی ساخته نشده است که بتوان با اضافه کردن قراردادهای جدید، عملکرد بانک را تنظیم کرد.
شفیعی نژاد در پاسخ به این پرسش که جایگزین نهاد بانک در اقتصاد، کدام نهاد می تواند باشد گفت: طراحی مدل جایگزین از عهده یک نفر و یک نهاد خارج است. وقتی هزینه طراحی مدل جایگزین را با هزینه هایی که نظام بانکی برای اقتصاد و جامعه بوجود آورده است مقایسه می کنیم، متوجه می شویم هزینه طراحی مدل بسیار ناچیز است. اگر پنجاه متخصص و اقتصاددان متعهد نتوانند مدل جایگزین بانک و مدل مورد نظر اسلام را طراحی کنند، پس بانکداری ربوی را اجرا کنیم، چون نظام بانکی حال حاضر کشور، جامعه و اقتصاد ما را با مشکلات بزرگی مواجه کرده است. اگر تا به حال این اتفاق نیفتاده است، علت این است که اولا نپذیرفته ایم که بانک بر اقتصاد ما ضربه می زند و بعد، آنان که باید اقدام و همت کنند، این عزم را ندارند و وضعیت به شکل حال حاضر درآمده است.
در ادامه دکتر محمدنقی نظرپور، استاد اقتصاد دانشگاه مفید و عضو شورای فقهی بانک مرکزی، این بخش صحبت های خود را اینگونه آغاز کرد و گفت: با دیدگاه دکتر شفیعی نژاد کاملا مخالفم. این دیدگاه، دیدگاه نادری است که امروز وجود دارد، لیکن تا بحال استدلال محکمی را از جانب طرح کنندگان این دیدگاه نمی بینیم. ما قرار نیست چرخ را دوباره اختراع کنیم! بانک یک تجربه بشری است، مانند شیوه های آموزش در دانشگاه، مجلس، دولت، رئیس جمهور و... . اینها تجربه های بشری اند و ما نمی توانیم اینگونه سطحی به مخالفت با این تجربه ها بپردازیم و آنها را از بین ببریم و بگوییم چون در اسلام این موضوع نبوده است ما مخالفیم. من صرافی را حاصل سرمایه داری نمی دانم، بلکه صرافی یک تجربه بشری است. اما باید بیاییم تجربه های بشری را اصلاح کنیم و این دیدگاه من نیست، بلکه دیدگاه بزرگانی چون شهید محمدباقر صدر، امام خمینی رحمه الله علیه و مقام معظم رهبری مده ظله العالی و دیدگاه شورای نگهبان و قانون اساسی هم هست. پس وقتی چنین موضعی می گیریم بدانیم در مقابل مجموعه ای از این دیدگاه ها قرار داریم! اگر کارکردهای بانک را در نظر بگیرم می بینیم ما به کارکردهای بانک، سیاست های مالی و پولی، رونق تجاری و... نیاز داریم؛ حال نام آن هرچه می خواهد باشد. چرا به کارکرد نگاه نمی کنیم. پاسخ به این سوال که آیا بانک قابلیت دارد در راستای اقتصاد مقاومتی حرکت کند مثبت است. امروز هم بررسی ها نشان می دهد بانک در تولید و اشتغال سهم به سزایی دارد. اما بانک نیاز به یک خانه تکانی دارد. به این معنی که نمی شود بانک اسلامی داشته باشیم، در عین حال رئیس شعبه بدیهیات بانک داری اسلامی را نداند! از سال 60 چقدر برای بانک داری اسلامی وقت گذاشته ایم؟ چقدر تبلیغ کرده ایم؟ چقدر آموزش داده ایم؟ دیدگاه تندی که امروز باید به دیگاه های پیشین درباره بانک اضافه کنیم این است که اصلا بانک نمی خواهیم، این دیدگاه، دیدگاه بسیار تندی است! ما از ظرفیت اسلام باید در هرجایی استفاده کنیم. تمام کشورهایی که بانک داری اسلامی را پذیرفتند و قصد اجرای آن را دارند، معتقدند بانک می تواند کارکرد درستی داشته باشد و در عین حال همه، ایراد به وضع موجود دارند. در مقام نظریه ما بپذیریم که باید بانک داشته باشیم و این به دلیل کارکردهای آن، همچون کارکرد تخصیصی و تجهیزی، کارکرد اعمال سیاستها و کارکرد هدایت منابع است که ما به آن نیاز داریم. در مقام عمل ایراداتی متوجه بانک است که باید اصلاح کرد. این بانک در چارچوب اقتصاد مقاومتی است.
دکتر شفیعی نژاد، استاد اقتصاد دانشگاه الزهرا در بخش پایانی صحبت های خود از بانک به عنوان یک دست مسموم تعبیر کرد و گفت این دست مسموم کل بدن را نابود می کند، فلذا باید آن را قطع کرد. ما باید با آمار و ارقام اقتصاد کلان در اینباره قضاوت کنیم. وقتی بطور کلی به سود سپرده، سود تسهیلات، رشدGNP و وضعیت تولید و اقتصاد نگاه می کنیم، اینها به ما علامت می دهد که ساختار بانک، یک ساختار مریض و مشکل ساز است. اگر بانک را بصورت ساختاری اصلاح نکنیم، سیاستهای اقتصاد مقاومتی تاثیری نخواهد داشت.
دکتر نظرپور هم در بخش پایانی صحبت های خود گفت: دیدگاه مخالف نهاد بانک را شعاری می دانم. اینکه چون بانک تجربه غرب و استکبار است، با آن مخالف باشیم، این شعار است. شرع چارچوب ربا را مشخص کرده است. به هر ترتیب من با همه احترامی که برای این دیدگاه قائلم، اعتقادی به این دیدگاه ندارم که ما بیاییم چرخ را دوباره اختراع کنیم و طرحی نو دراندازیم. در عین حال ایراداتی که برای نظام بانکی گرفته می شود را قبول دارم؛ اما راهکار، از بین بردن این سیستم نیست. دوباره اختراع کردن چرخ یعنی طراحی یک مدل جایگزین که هیچگونه تجربه بشری ندارد، هزینه های بسیاری برای کشور خواهد داشت. باید ایرادات را اصلاح کرد و بانک را هم جهت با قانون اساسی و سیاست های ابلاغی مقام معظم رهبری و از جمله آن اقتصاد مقاومتی قرار داد.
در پایان برنامه توسط ریاست دانشکده مدیریت و اقتصاد، حجت الاسلام والمسلمین دکتر فراهانی فرد، از سخنرانان این نشست علمی، تشکر و قدردانی شد.
